Με τον όρο “υπερδραστηριότητα”, ο οποίος συχνά αντικαθίσταται από τον όρο “υπερκινητικότητα”, περιγράφουμε μια κατάσταση αυξημένης εγρήγορσης, η οποία δεν βοηθά το παιδί να συμμετέχει λειτουργικά σε απλές καθημερινές δραστηριότητες. Η Εγρήγορση είναι η κατάσταση του νευρικού συστήματος που μας δείχνει κατά πόσον είμαστε σε ετοιμότητα για τη δραστηριότητα στην οποία εμπλεκόμαστε κάθε στιγμή, και είναι εντελώς διαφορετική όταν για παράδειγμα παίζουμε κάποιο άθλημα και όταν διαβάζουμε ένα βιβλίο ή βλέπουμε τηλεόραση. Η Αυτορύθμιση είναι η ικανότητα να πετυχαίνουμε, να διατηρούμε και να αλλάζουμε το επίπεδο της εγρήγορσής μας κατάλληλα για κάθε κατάσταση ή δραστηριότητα. Η διαδικασία της αυτορύθμισης απαιτεί τη συνεργασία πολλών εγκεφαλικών δομών, όπως το εγκεφαλικό στέλεχος, ο δικτυωτός σχηματισμός, ο υποθάλαμος, το αυτόνομο νευρικό σύστημα, η παρεγκεφαλίδα, το μεταιχμιακό σύστημα, όλα τα αισθητηριακά συστήματα και ο εγκεφαλικός φλοιός. Είναι επομένως μια σύνθετη διαδικασία, ιδιαίτερα πολύτιμη για να μπορούμε να είμαστε αποδοτικοί σε οτιδήποτε κάνουμε (Williams & Shellenberger, 1993).
Ένα υπερδραστήριο παιδί παρουσιάζει δυσκολίες αυτορύθμισης και αυτό έχει ως αποτέλεσμα την έντονη και συνεχή αναζήτηση αισθητηριακών ερεθισμάτων. Ας δούμε κάποιες συνηθισμένες συμπεριφορές αισθητηριακής αναζήτησης που παρατηρούνται σε υπερδραστήρια παιδιά:
- Αναζήτηση συνεχούς κίνησης (πχ τρέχει, γυρνά γύρω από τον εαυτό του, δεν μπορεί να μείνει σε μια θέση για πολύ ώρα)
- Επιτηδευμένες πτώσεις/συγκρούσεις με όλο το σώμα σε τοίχους, έπιπλα, άλλους ανθρώπους ή το πάτωμα
- Παραγωγή δυνατών ήχων με κάποιο μέσο (πχ χέρι, παιχνίδι) ή με το στόμα (πχ μιλάει πολύ δυνατά, ή μιλάει συνεχώς, μουρμουρίζει ενώ κάνει κάτι)
- Συνεχές μάσημα, δάγκωμα ή πιπίλισμα μη βρώσιμων αντικειμένων (πχ μολύβιου, παιχνιδιών, ρούχων)
- Αναζήτηση οσφρητικών ερεθισμάτων (πχ θέλει να μυρίζει τα πάντα, ακόμα και αν δεν μυρίζουν ευχάριστα)
Είναι όμως πάντα η αναζήτηση αισθητηριακών ερεθισμάτων ανησυχητική; Εκτός από τα ερεθίσματα που λαμβάνουμε χωρίς να τα επιδιώκουμε απαραίτητα (πχ φασαρία στο δρόμο) υπάρχουν ερεθίσματα τα οποία αναζητούμε μέσα στη μέρα, συνειδητά ή υποσυνείδητα, τα οποία έχουμε ανάγκη για να είμαστε ήρεμοι, αποδοτικοί, λειτουργικοί, χαρούμενοι. Όλοι έχουμε αισθητηριακές ανάγκες τις οποίες καλύπτουμε με διάφορους τρόπους. Για παράδειγμα ακούμε μουσική, τρώμε φαγητά ή γλυκά με συγκεκριμένες γεύσεις, τρώμε τσίχλες, τεντωνόμαστε ή κινούμαστε στον χώρο, κουνάμε ρυθμικά κάποιο άκρο μας, παίζουμε με κάτι στο χέρι μας (πχ τα μαλλιά μας, αξεσουάρ, υφάσματα, στυλό), βάζουμε μη βρώσιμα αντικείμενα στο στόμα μας ή γύρω από αυτό (πχ τα νύχια/δάχτυλά μας, ένα καλαμάκι).
Στα παιδιά, όπου τυπικά ο εγκέφαλος αναπτύσσεται με γρήγορους ρυθμούς, συμβαίνει συχνά, αναλόγως με τις τρέχουσες συνθήκες να υπάρχει ανάγκη από περισσότερα ή πιο έντονα ερεθίσματα. Η αναζήτηση ερεθισμάτων είναι ανησυχητική όταν εμποδίζει το παιδί να συμμετέχει σε καθημερινές δραστηριότητες μάθησης, παιχνιδιού και κοινωνικής αλληλεπίδρασης.
Για να καταλάβουμε καλύτερα για ποιο λόγο ένα υπερδραστήριο παιδί αναζητά συχνά και έντονα ερεθίσματα θα πρέπει να κατανοήσουμε τη σχέση μεταξύ συμπεριφοράς, μάθησης και αισθητηριακής επεξεργασίας ή ολοκλήρωσης. Στο βιβλίο της Sensory Integration and the Child, η Α.J. Ayres εξηγεί «η αισθητηριακή ολοκλήρωση είναι η οργάνωση των αισθήσεων, για κατάλληλη χρήση τους». Οι αισθήσεις μας δίνουν πληροφορίες για τη φυσική κατάσταση του σώματός μας και για το περιβάλλον γύρω μας. Αμέτρητα μικρά κομμάτια αισθητηριακών πληροφοριών βομβαρδίζουν κάθε στιγμή τον εγκέφαλο, όχι μόνο από τα μάτια και τα αυτιά μας, αλλά και από κάθε μέρος του σώματός μας. Ο εγκέφαλος πρέπει να οργανώσει όλες αυτές τις αισθήσεις για να μπορέσει ένα άτομο να κινηθεί, να μάθει και να συμπεριφερθεί κατάλληλα.
Αν το κεντρικό νευρικό σύστημα, τα επτά αισθητηριακά συστήματα, καταγράφουν και επεξεργάζονται κατάλληλα τα απτικά, ιδιοδεκτικά, αιθουσαία, οσφρητικά, οπτικά, ακουστικά, γευστικά ερεθίσματα, τότε αυτά τα αισθητηριακά συστήματα θα υποστηρίξουν την αισθητικοκινητική ανάπτυξη. Η επαρκής αισθητικοκινητική ανάπτυξη είναι προϋπόθεση για την ωρίμανση αισθητικοαντιληπτικών δεξιοτήτων. Η σωστή λειτουργία των αισθητηριακών συστημάτων και η κατάλληλη ανάπτυξη αισθητικοκινητικών και αντιληπτικοκινητικών δεξιοτήτων προηγούνται και είναι απαραίτητα στοιχεία για την ανάπτυξη γνωστικών και επικοινωνιακών δεξιοτήτων, την αποτελεσματική συμμετοχή σε καθημερινές δραστηριότητες και την οργανωμένη συμπεριφορά. Η ακαδημαϊκή μάθηση υποστηρίζεται από όλα τα κατώτερα επίπεδα. Η εκμάθηση κάθε νέας ικανότητας προϋποθέτει πάντα την κατάλληλη συνεργασία των δεξιοτήτων σε όλα τα επίπεδα.
Τι μπορεί να συμβαίνει λοιπόν που να έχει ως αποτέλεσμα την υπερδραστηριότητα σε ένα παιδί; H έντονη αναζήτηση συμβαίνει επειδή ο εγκέφαλος δεν καταφέρνει να οργανώσει κατάλληλα όλα τα ερεθίσματα που λαμβάνει. Ας δούμε όμως πιο συγκεκριμένα δύο πιθανές ερμηνείες:
Περίπτωση 1:
Το κεντρικό νευρικό σύστημα είναι υποευαίσθητο, δηλαδή δεν καταγράφει τα διάφορα ερεθίσματα από το περιβάλλον (απτικά, ακουστικά κλπ), εκτός αν είναι πολύ δυνατά ή συνεχόμενα. Για παράδειγμα, παρατηρείται ίσως μεγάλη αντοχή στον πόνο, το παιδί μπορεί να μην καταλαβαίνει αν έχει λερωθεί, ίσως να μην ανταποκρίνεται όταν του μιλάτε (έχοντας φυσιολογική ακοή), μπορεί να μη διακρίνει γεύσεις ή μυρωδιές. Ο εγκέφαλος ωστόσο για να αναπτυχθεί χρειάζεται διάφορα ερεθίσματα και δίνει την εντολή για αναζήτηση ερεθισμάτων, μεγάλης έντασης/συχνότητας/διάρκειας, μέσω μιας ή όλων των αισθήσεων.
Περίπτωση 2:
Το κεντρικό νευρικό σύστημα είναι υπερευαίσθητο, δηλαδή καταγράφει τα διάφορα ερεθίσματα από ένα ή περισσότερα αισθητηριακά συστήματα ως πιο υπερβολικά/απειλητικά από ότι είναι στην πραγματικότητα. Το παιδί μπορεί να εκφράζει έντονη ανησυχία σε καθημερινές δραστηριότητες προσωπικής υγιεινής (πχ πλύσιμο χεριών), να αποφεύγει να λερώνει τα χέρια του ή να πιάσει υλικά όπως πλαστελίνη ή αφρό, να φοβάται υπερβολικά ακίνδυνους ήχους, να μη θέλει αγγίγματα, να φοβάται να ανέβει στον εξοπλισμό της παιδικής χαράς κ.ά. Σε αυτήν την περίπτωση, επειδή το νευρικό σύστημα βρίσκεται σε μια μόνιμη υπερδιέγερση αναζητά αισθητηριακά ερεθίσματα που το ηρεμούν, τα οποία διαφέρουν από άνθρωπο σε άνθρωπο ως προς το είδος, την ένταση, τη διάρκεια και τη συχνότητά τους για να έχουν κάποιο αποτέλεσμα. Εδώ η αναζήτηση έχει σαν στόχο να επιφέρει κάποια ισορροπία.
Πηγές
Bundy, A.C., Lane, S.J., Myrray, E.A. (2002). Sensory Integration: Theory and Practice (2nd ed). Philadelphia: F.A.Davis.
Kranowitz, C.S. (2005). The out-of-sync child: Recognizing and coping with sensory integration dysfunction. New York: Perigee.
Trott, M.C., Laurel, M.K., & Windeck, S.L. (1993). SenseAbilities: Understanding sensory integration. Tucson, AZ:Therapy Skill Builders.
Williams, M. S., Shellenberger, S. (1994). “How does your engine run?”: A Leader’s Guide to the Alert Program for Self-Regulation. Albuquerque: Therapy Works, Inc.
